Ik weet niet of er hier ooit onderzoek naar werd gedaan. Hoe komt een kunstenaar tot een thema, dat hij zich op de duur dermate eigen maakt dat het hem, zo niet zijn kunst, definieert? Studies genoeg over het stimuleren of voeden van creativiteit – ik denk meteen aan het boek Inspiratie van Ap Dijksterhuis – maar dit is nog niet hoe kunstenaars een thema ‘kiezen’, tenzij het andersom is: dat het werk de kunstenaar kiest, zoals Gustav Jung het ongeveer zou stellen.
Veel kunstenaars worstelen met dit thema van het thema. “Je cherche quelque chose à peindre,” stelde René Magritte. “Het onderwerp van mijn schilderij is het schilderen zelf,” zei dan weer Michaël Borremans. Het typeert de mist die rond het thema hangt, de schuwheid soms om het ook maar over een thema te hebben, alsof dit slechts van secundair belang zou zijn. Vermoedelijk is het dat ook – of hoeft het dat niet per se te zijn – zelfs al gaat het kunstwerk, élk kunstwerk, uiteindelijk wel over iets.
Maar het hoeft daarom geen precies onderwerp te zijn, of tenminste geen onderwerp dat in woorden te vatten is (“Mocht ik het in woorden kunnen uitdrukken, zou ik geen behoefte voelen om te schilderen,” zo verwoordde Edward Hopper het), en vormt de ongedefinieerdheid zelf een soort van thema – ik hoop dat u nog kan volgen.
In zijn beschrijving van het werk van Johan Heylen heeft Bart Verschaffel het over het grensgebied tussen de interne gewaarwording en het ‘in de wereld zijn’ (het Dasein van Heidegger). Geen duidelijk afgemeten grens dus, niet aan te duiden, noch te herkennen, terwijl aan weerszijden toch twee volledig verschillende begrippen plaatshebben. Een golffunctie van een grens, om het in kwantumfysische termen uit te drukken. Daarin situeert hij de vreemde wezens van Johan: prominent aanwezig, maar onmondig; wezens die de toeschouwer terugstaren zonder werkelijk te zien, die misschien zonder gedachten – of tenminste zonder woorden – denken, en daardoor enkel gedachte zijn. Uit een antropomorfe reflex herkennen we de niettemin onmenselijke figuren die op zichzelf, los van het ons gekende, bestaan.
Het besef dat ze aanwezig zijn zonder dat we ze een bestaan kunnen toekennen – dat is vermoedelijk het thema: de wetenschap dát er iets is, zonder dat onze referentiekaders ons een indicatie geven van wat precies. Een latente vorm van zijn, die, juist omdat ze tussen het menselijke en het onherkenbare in hangt, een stukje mysterie – zo geen vorm van mystiek – in zich draagt.
Wanneer het thema het thema wordt, lost het zichzelf op. Op zich een boeiend thema…
De expo van Johan Heylen loopt nog tot 12 september 2025, in de Faculty Club, Begijnhof Leuven
mei 11, 2025
Een kunstwerk is een iconografisch gedicht.
enkel wie de taal begrijpt kan het lezen.
Grtj
Bernard M Peeters