Rilkes cirkel: de spiegelbeelden van Gerolf Van de Perre

Posted By Patrick Auwelaert

Beeldend kunstenaar Gerolf Van de Perre (1965, Sint-Amandsberg) heeft iets met literatuur. In 2014 publiceerde hij samen met schrijfster Johanna Spaey Gewonde stad: augustus 1914, een grafische beeldroman over het begin van de Eerste Wereldoorlog en de vernietiging van Leuven door de Duitsers. In 2016 volgde Le Grand Meaulnes: revisited. In een reeks schilderijen interpreteert hij daarin Le Grand Meaulnes (1913), de enige roman van de Franse auteur Alain-Fournier (1886-1914). Dat coming of age-verhaal vertelt over de vriendschap tussen de getormenteerde, avontuurlijke Meaulnes en de ietwat timide François Seurel. In Rilkes cirkel doet hij dat nu opnieuw bij de Parijse vriendenkring van de dichter Rilke, waartoe ook Emile Verhaeren behoorde.

Rilke

Eerder al, in 2010, publiceerde Van de Perre Dichter in de massa: uit de aantekeningen van Malte Laurids Brigge van R.M. Rilke. Opnieuw een beeldroman, over de in het Duits schrijvende Oostenrijks-Hongaarse schrijver en dichter Rainer Maria Rilke (1875-1926), die 150 jaar geleden geboren werd. Malte Laurids Brigge (1910) is de enige roman van Rilke die hij schreef na een jarenlang verblijf in Parijs. Van de Perre smolt een selectie aansprekende aantekeningen uit het eerste deel om tot een geschilderd geheel, waarvoor hij putte uit kunst en foto’s uit Rilkes tijd in Parijs.

Vijf jaar later, in 2015, publiceerde Kunsttijdschrift Vlaanderen (1952-2017) een themanummer over Gerolf Van de Perre onder de titel Spiegelbeeldessay. In de inleiding schreef Van de Perre: ‘In dit essay van woorden en schilderijen lees je mijn eigen “oorsprong van het kunstwerk”. Het vlecht zich rond mijn vertelling van een ontwikkeling die Rainer Maria Rilke als dichter en als beschouwer doormaakte.’ Het woord ‘spiegelbeeld’ verwijst in deze niet alleen naar Rilkes fascinatie voor spiegels, maar ook naar Van de Perres meerlagige, transparante schilderijen waarin telkens een reflectie is afgebeeld.

En sinds kort is er Rilkes Cirkel, opnieuw een beeldroman, waarvan de publicatie gepaard ging met de gelijknamige tentoonstelling in het Emile Verhaerenmuseum, die liep van 9 maart tot 25 mei 2025. In dit boek liet de schilder zich andermaal inspireren door Rilke, die tijdens zijn Parijse jaren secretaris was van Auguste Rodin (1840-1917), de grondlegger van de moderne beeldhouwkunst. Samen met Emile Verhaeren, Romain Rolland, Stefan Zweig en Léon Bazalgette tekende zich zo de Parijse cirkel van Rilke af. In deze tentoonstelling bracht Van de Perre in een reeks schilderijen niet alleen de figuren uit de cirkel van Rilke bijeen, maar door allerhande spiegelingen probeerde hij in zijn werk ook de visie van Rilke op de ‘dingen’ en de wereld die hem omringde tot de zijne te maken.

‘Alles doordringt en spiegelt elkaar.’ (Emile Verhaeren) | © Gerolf Van de Perre

Verhaeren en Rodin

‘Je kon je geen levendiger contrast voorstellen dan tussen Verhaeren en Rilke,’ schreef Romain Rolland (1866-1944), de Franse schrijver en winnaar van de Nobelprijs voor Literatuur in 1915. In Rilkes cirkel wil Gerolf Van de Perre nagaan wat Rilke zag in zijn twintig jaar oudere collega. Tussen zijn geschilderde beelden plaatst hij woorden: ‘Op de rechterpagina kies ik ze telkens uit teksten van en over Rilke en Verhaeren. Op de linkerzijde leiden mijn eigen woorden die citaten in, maar ook de schilderijen. Zo verbinden ze dit alles.’

Rilke en Verhaeren leerden elkaar kennen via Rodin. Die grote Franse beeldhouwer wees Rilke op het belang van observeren in de kunst. Dat viel niet in dovemansoren, want vanaf dan veranderde Rilke zijn poëtische opvattingen. Waren zijn vroegere gedichten sterk emotioneel geladen, voortaan nam hij een object of onderwerp als uitgangspunt. Daarvan probeerde hij na intense objectieve observatie het essentiële, de kern weer te geven. Het leidde tot zijn zogenaamde ‘dinggedichten’, waarin hij geen gevoelens, maar ervaringen neerschreef. Van de Perre noteert er aforistisch bij: ‘Rilke wantrouwt woorden, die matrijzen van algemeenheden.’

Spiegels, spiegelbeelden

Rilkes cirkel telt vijf hoofdstukken: Makers van beelden – Rodin, Ervaring van de nieuwe grootstad – Parijs, Grenzeloze bewondering – De cirkel, Verbeelding van de dood – Oorlog en Levendige dingen – Het werk. Samen schetsen ze het leven en werk van Rilke, die veel te jong overleed aan leukemie. Het boek bevat daarnaast 75 reproducties van narratieve schilderijen van Van de Perre. De kunstenaar hanteert een unieke manier van schilderen: vrijwel al zijn doeken bevatten spiegels, spiegelbeelden, spiegelingen en reflecties. Ze zijn zo transparant dat je er bijna doorheen kunt kijken – een manier van schilderen die ver afstaat van schilders die hun doeken met dekkende verf als het ware ‘dichtschilderen’. Het lijkt wel alsof Van de Perre te werk gaat als een fotograaf die in de donkere kamer meerdere filmstroken over elkaar legt en daarvan een afdruk maakt – een procedé dat niet nieuw is in de wereld van de fotografie. Jammer is dat de kunstenaar van veel critici en galeriehouders nog steeds niet de erkenning krijgt die hij op basis van zijn talent verdient. Je moet wel stekeblind zijn om zijn kwaliteiten niet te erkennen.

Met de titel Rilkes cirkel wordt overigens niet alleen Rilkes Parijse vriendenkring bedoeld, maar ook zijn adagium ‘leven-werk’. Rilke dreef dat laatste zelfs zo ver dat hij verzaakte aan een ‘normaal’ huwelijksleven: vrouw en kind liet hij al vroeg in de steek om zijn grote talent te ontplooien. In een brief aan zijn wettelijke echtgenote, de beeldhouwster Clara Westhoff (1878-1954), van wie hij gescheiden leefde, maant hij haar aan om hetzelfde te doen: ‘Je moet arbeiden en geduld hebben. Niet links of rechts kijken. Je hele leven in die cirkel trekken, niets buiten dit leven hebben. Zo deed Rodin het.’

‘Ik heb ontdekt dat ik een binnenste heb’ en ‘Je zag hun binnenkant’ (Rilke in Malte Laurids Brigge) | ‘Gaan versus staan’, Emile Verhaeren naar een schets van Théo Van Rysselberghe, Rilke naar een historische foto. | © Gerolf Van de Perre

Literaire schilder

Rilkes cirkel van Gerolf Van de Perre is een boek dat je niet links mag laten liggen. Het biedt niet alleen een schat aan prachtige schilderijen, maar ook tal van tekstfragmenten van Rilke en van de leden van zijn Parijse cirkel. Zijn eigen aantekeningen op de linkerzijde van elke bladzijde mogen er ook zijn en bewijzen eens te meer dat Van de Perre in meerdere opzichten het epitheton ‘literaire schilder’ dubbel en dik verdient.

Rilke in zijn inner circle, tegenover Verhaeren als spiegelbeelden. Zweig blikt terug, naar ons, Rolland en Bazalgette getuigen. | © Gerolf Van de Perre