‘Het opduiken van het geheugen’ Drie fotografen onderzoeken de creatieve werking van het geheugen

Posted By Frederic De Meyer

In drukke tijden waarop ik er niet toe kom om tentoonstellingen te bezoeken brengen persberichten me enige redding. Daarin zijn het vooral de titels van tentoonstellingen die mijn te korte aandacht iets langer weten vast te houden, wanneer ze op zich reeds een stroom gedachten veroorzaken die misschien niets met de ware bedoeling van de expo te maken hebben, maar ligt daar niet juist een deel van de magie van kunst? Wat mij betreft wel, maar dat is persoonlijk.

‘Het opduiken van het geheugen’ hield alleszins mijn aandacht. Velen onder ons gaan ervan uit dat het geheugen een soort verzameling vormt van gebeurtenissen die netjes opgeborgen in de lades van onze hersenen wachten om geopend te worden wanneer de tijd er rijp voor is, of wanneer ons rationele geest er bewust om vraagt. Lang niet dus. Het is een kluwen van connecties tussen 86 miljard cellen, waar axonen en dendrieten aangevuurd worden door impulsieve, niet steeds gewilde elektronische signalen.

Vreemd genoeg blijkt het geheugen lang niet als functie te hebben om exacte gebeurtenissen op te roepen, zo blijkt uit talrijke psychologische testen, maar om op een bepaald ogenblik een zo juist mogelijke beslissing te nemen. Desnoods vervormt het feiten, zolang het maar tot een goede beslissing leidt. Feilloos is het allerminst in dit proces, er komen talrijke storingen in voor. Het geheugen biedt een sterk vervormd, verminkt en vertekend beeld van het verleden.

Het geheugen lijkt je daarom soms te ‘overkomen’. Het ‘duikt op.’

Verklaart dit neurologisch inzicht de soms mysterieuze werking van het geheugen? Velen menen van niet. Jung wees al met zijn archetypes op een onderliggende onderstroom die ons geheugen kan ‘overvallen’, gevolgd door wat meer gedurfde, zoniet speculatieve theorieën zoals de morphic resonances van Rupert Sheldrake. In haar begeleidende tekst bij de expo wijst Lara Verlinde op het werk van Michael Rothberg, die stelt dat het collectieve geheugen en het persoonlijke intiem verwikkeld zijn en elkaar continu beïnvloeden: “Het zijn deze anachronistische kwaliteiten die volgens hem de bron van creativiteit vormen en de mogelijkheid bieden om nieuwe werelden te scheppen uit het materiaal van vroegere werelden.”

Een mooi beeld: dat alles wat gebeurt en gebeurd is (en, volgens de ‘blok-universumtheorie’ van de fysica ook wat nog zal gebeuren) in gecondenseerde vorm het geheugen van de mens kan overvallen. Maar wat soort beelden levert dit dan op?

Vreemd genoeg is ‘Het opduiken van het geheugen’ de titel van een tentoonstelling van drie fotografes, bij uitstek een medium dat een waargenomen en dus onbetwistbare realiteit zou moeten vatten, ook al laten meer en meer middelen een doorgedreven manipulatie ervan toe. Maar net zoals met ons geheugen dient het een bepaald doel, en is het niet zo relevant of het waarheidsgetrouw is.

Maar de kunstenaars van deze expo gaan dieper in op het idee van het collectieve geheugen en de rol die dit speelt in ons persoonlijke. De Duitse fotograaf Thorsten Brinkmann speelt bijvoorbeeld met doodgewone, herkenbare objecten als vervanging, of eerder sublimatie van de persoonlijke identiteit, verwijzend naar de vervreemding die het moderne consumentarisme met zich meebrengt: ‘We are what we buy’. Elina Brotherus biedt een knipoog naar het oeuvre van enkele sleutelfiguren in onze Westerse kunstgeschiedenis, meer bepaald Caspar David Friedrich en Baldassari. Het meest enigmatische is misschien de reeks La mémoire de l’eau van Sara Imloul, die inspeelt op de theorie van Jacques Benveniste die stelde dat water een geheugen zou hebben. “Volgens Marita Sturken is het geheugen fragmentarisch, suggestief en vergankelijk en is het precies die instabiliteit van het geheugen die ons de mogelijkheid biedt tot vernieuwing,” schrijft Lara Verlinde. “Het biedt een tegenverhaal voor de geschiedenis die getekend is door een veelal eenzijdig perspectief en staat ons toe om niet telkens opnieuw te moeten beginnen met een schoongewassen lei, maar uit het verleden een nieuw verhaal te kunnen scheppen.”

Het geheugen als scheppende kracht van iets nieuws. Het is een verfrissende gedachte moet ik toegeven, en zeker iets om verder over te mijmeren. Al helpt deze expo duidelijk een handje.

The Emergence of Memory’ loopt nog tot 1 maart 2025 bij Hopstreet Gallery in Brussel. Klik hier voor alle info!

Elina Brotherus
Portrait Series (Jetty), 2016
Pigment ink print from digital original on Museo Silver Rag paper,
mounted on aluminium composite, 60 x 90 cm, framed, ed. 6

Thorsten Brinkmann
Shrotty le Grand, 2023
Archival Pigment Print, 170 x 130 cm, ed. 5 + 2ap

Sara Imloul
Le secretaire (from the series La Mémoire de l’Eau), 2024
Calotype, gelatin silver print on baryta paper,
enhanced with ink and ferricyanide, 60 x 80 cm, ed. 3 + 2ap