Voor het eerst sinds 2002 strijkt de zestigjarige Belgische schilder en tekenaar Jan Van Imschoot (1963, Gent) nog eens neer in het Gentse S.M.A.K.. Met een retrospectieve onder de arm nog wel, al spreekt hij zelf liever van een ‘cinematografisch overschouwen’, een persoonlijk À la recherche du temps perdu. The End Is Never Near, zoals de titel van het overzicht luidt, toont ruim tachtig werken die een periode van dertig jaar omspannen. Dat mag een grootse gebeurtenis heten, want Van Imschoot is samen met onder anderen Luc Tuymans en Michaël Borremans een van onze belangrijkste schilders. Hij staat voor een anarcho-barokke, verhalende schilderkunst die het midden houdt tussen representatie en verbeelding.
Verhalen
Kijken naar de schilderijen van Jan Van Imschoot is als wandelen doorheen de kunstgeschiedenis, van de ene eeuw naar de andere, vooral die waarin de barok hoogtij vierde. Of als slenteren doorheen de filmgeschiedenis, daarbij stilstaand bij tijdloze meesterwerken van regisseurs als Luis Buñuel, Pier Paolo Pasolini, Jacques Tati, Harry Kümel en Werner Herzog. Vreemd is die combinatie niet: beide kunstdisciplines grossieren in verhalen vertellen.
Wie geboeid raakt door een verhaal, wil weten hoe het afloopt of er in gedachten zelf een einde aan breien. Van Imschoots werk ‘lezen’ is nochtans geen gemakkelijke opdracht: zijn doeken zitten vol verwijzingen en symbolen en hebben meerdere betekenislagen. Het is dan ook niet ondenkbaar dat tal van minder ervaren ‘lezers’ voor een raadsel staan als ze de confrontatie met zijn werk aangaan of proberen ermee in dialoog te treden. Enige eruditie is beslist meegenomen, want een al te eenvoudige lectuur van zijn doeken kan tot verwarring en misverstanden leiden, vooral in de wetenschap dat ze niet zelden woorden en teksten bevatten die de beelden nog ingewikkelder maken.
Geweld
Behalve uit het werk van oude en hedendaagse meesters en de filmgeschiedenis put Van Imschoot zijn inspiratie ook uit de literatuur, de punkmuziek, de politieke en maatschappelijke actualiteit, de geschiedenis, de godsdienst en de mythologie. Al die invloeden zet hij om in dun geschilderde doeken die een grote kennis van de westerse kunst- en cultuurgeschiedenis verraden. Wie goed toekijkt, ontdekt in Van Imschoots werk ook diverse vormen van humor, knipogen, kwinkslagen, plezier en (zelf)relativering. Volgens curator Dieter Roelstraete gaat het vaak om ‘speelse referenties aan en citaten uit de westerse schilderkunst en cultuur’. Een goed voorbeeld daarvan is het doek Typecasting of a Remembrance uit 2001 – een sprekende illustratie van metaschilderkunst, ofwel schilderkunst over schilderkunst. We herkennen er een hedendaagse versie van Meisje met de parel (ca. 1665-1667) van Vermeer in.
(foto: Patrick Auwelaert)
In Van Imschoots lezing van Vermeers iconische schilderij huilt het meisje: tranen lekken uit haar ogen en trekken een lang spoor over haar wangen, vanwaar ze op haar kraag terechtkomen. Onderaan het schilderij (olie op doek, 65 bij 75 cm) staat in grote cijfers ’11 09 01’. Nine eleven, ofwel de dag van de aanval op de Twin Towers in New York City. Op de linker rand staat haaks op de onderste rand in wit geschilderde letters ‘Eyewitness’, op de rechter rand ‘Eyewetness’. Van Imschoot speelt hier op meerdere vlakken met de klassieke iconografie van het origineel van Vermeer. Huilt het meisje om de slachtoffers van de aanslagen in New York? Was ze er op een of andere manier ooggetuige – eyewitness – van? Dat zou zomaar best eens kunnen: het meisje bestaat al sinds 1665 en is vandaag nog steeds springlevend, gelet op het grote aantal bezoekers dat haar jaarlijks met een bezoek vereert.
Het woord ‘eyewetness’ is dan weer een woordspeling op ‘eyewitness’ en betekent letterlijk ‘oognatheid’. Dit neologisme lijkt het sérieux te ondergraven waarmee Van Imschoot verwijst naar een traumatische gebeurtenis in 2001, waarvan de beelden ons nog steeds op het netvlies gebrand staan. Het dubbelzinnige doek getuigt dan ook van geweld, een thema dat een vooraanstaande plaats inneemt in Van Imschoots oeuvre. Dieter Roelstraete heeft het in dat verband over ‘schilderijen van onthoofdingen en executies, van dode lichamen en klaarblijkelijk kindermisbruik, van “seksuele misdrijven” en terreur, van een vrouw die met een mes naar de toeschouwer wijst’. Hij vindt Van Imschoots executieschilderijen behoren ‘tot zijn meest openlijke “politieke” werken’.
Inspiratie voor die reeks haalde de schilder uit het bekende schilderij El 3 de mayo en Madrid (1814) van Goya, dat de executie toont van Spaanse burgers na de Madrileense opstand van 2 mei 1808 tegen de troepen van Napoleon Bonaparte, en L’exécution de Maximilien (1868) van Édouard Manet, dat de executie van Maximiliaan van Mexico picturaal verbeeldt. Met Les Sans-Patiences (1997) leverde Van Imschoot misschien wel zijn meest kenmerkende ‘executieschilderij’ af: tegen een achtergrond van vijf toiletten met een hartvormig gat erin staan zeven soldaten tegen hun geweer geleund, dat met de kolf op de plankenvloer rust. Uiterst rechts is een officier zichtbaar met een sabel in de hand. Ze lijken alle acht te poseren voor een groepsportret, wat het geheel een idioot en zelfs komisch aanzien geeft, een gegeven dat nog versterkt wordt door de titel: De ongeduldigen. Waarom zijn deze soldaten ongeduldig? Kijken ze uit naar degene(n) die ze moeten executeren? Uit hun slome houding valt dat nochtans niet af te leiden. Of wachten ze ongeduldig op hun beurt om naar het toilet te gaan?
Voor Van Imschoot is humor een ernstige zaak. Humor is voor hem ‘doeltreffender dan kogels en/of bombardementen. Het is de ultieme vorm van anarchie en maakt geen doden of gewonden. Het brengt wel ernstige schade toe aan al degenen die humorloos ernstig trachten te zijn.’
(foto: Patrick Auwelaert)
Anarcho-barok
Van Imschoot omschrijft zijn schilderstijl als ‘anarcho-barok’: hedendaagse barok met een dosis anarchie. Hiermee doelt hij op een stijl die geworteld is in de geschiedenis van de katholieke kerk, ‘maar in haar dramatische erotische lading tegelijk ook een potentiële kritiek van het traditionele religieuze wereldbeeld in zich draagt’. Hij verwijst daarbij vooral naar zeventiende-eeuwse schilders als Caravaggio en Rubens. Niet toevallig opent The End Is Never Near met het imposante doek Amore Dormiente (2018, 190 bij 340 cm), een hommage aan Caravaggio’s meesterlijke Amorino dormiente (1608-1609), een slapende Cupido, de god van de (erotische) liefde. Als schilder was Caravaggio ook een anarchist in die zin dat zijn voorstellingen naturalistischer waren dan de meer geïdealiseerde taferelen van zijn schilderende tijdgenoten.
Barok in Van Imschoots oeuvre zijn zeker de talloze stillevens die hij schilderde. Ze grijpen deels terug op het werk van de zeventiende-eeuwse Nederlandse schilder Willem Claeszoon Heda, wiens werk Van Imschoot al tientallen jaren bewondert. Heda blonk uit in monumentale banketstukken en was een meester in de weergave van diverse texturen en materies. Voor wie niet beter weet (of niet beter kijkt) lijken Van Imschoots stillevens nabootsingen van die van Heda, maar dat is slechts schijn. Volgens de voormalige Franse museumconservator Alain Tapié tast ‘[d]e verbijsterende aanwezigheid van de manier van schilderen […] de evocatie van de voorbije tijd zozeer aan dat het onderwerp een tweederangsmotief wordt.’ Of anders gezegd: Van Imschoot rafelt de oorspronkelijke boodschap waarvoor de beelden geënsceneerd werden uit elkaar om tot nieuwe verbanden en betekenissen te komen. Zo zet hij het klassieke representatiemodel haast spelenderwijs op zijn kop en gaat hij dwars in tegen de beeldlogica. Net zoals de Spaanse filmmaker Luis Buñuel dat deed in zijn films: spelen met de grenzen tussen werkelijkheid, verbeelding, herinnering en fantasie.
(foto: Patrick Auwelaert)
Condition humaine
Waar het Van Imschoot in zijn werk finaal om te doen is? Om het onderzoeken van de condition humaine. Om dat doel te bereiken zet hij een arsenaal van verschillende stijlen, technieken, kleurpaletten en thema’s in. Met behulp van uitgekiende beeld- en woordstrategieën maakt hij, aldus kunstcriticus Jan Braet in Knack van 27 april 2005, ‘schilderijen en tekeningen waarin gebeurtenissen veeleer metaforisch dan letterlijk moeten worden opgenomen. Kriskras doorheen de geschiedenis onderzoekt hij de menselijke staat, die hij afleest van de toestand van het vege lijf. Dat alles zet hem in de eerste plaats aan tot een broedend nadenken waarna zijn verbeelding over verschillende fronten oprukt: uit het nadenken ontstaan verhalen zowel als beelden, die mekaar dan onderling kunnen bevruchten. En het lijf komt er aanbeden, gesmukt, verkracht, verminkt of verrezen uit.’
(foto: Patrick Auwelaert)
Jan Van Imschoot The End Is Never Near loopt nog tot 3 maart 2024 in het S.M.A.K., Gent. Naar aanleiding van de expo kwam ook de gelijknamige monografie uit uitgegeven door Mercatorfonds, een samenwerking tussen Galerie Templon, Mercatorfonds en S.M.A.K., klik hier voor alle info!
- De Pyreneeër: iPad-tekeningen van William Ploegaert - juni 14, 2025
- Nachtreis: Hans Op de Beeck in het KMSKA - juni 7, 2025
- Kris De Plecker: totaalkunstenaar tegen wil en dank - mei 31, 2025
december 29, 2023
Beste Patrick,
Jan Van Imschoot zelf vindt dit een van de betere artikels over zijn tentoonstelling, proficiat.
december 29, 2023
Dat doet me enorm veel plezier. Dank om het te laten weten!