Kunstenaarsboeken en bibliofiele stemmen in de Nottebohmzaal

Posted By Yves Joris

Deze zomer nog in Antwerpen? Dan geven we je graag nog een expotip. In de unieke Nottebohmzaal van de Erfgoedbibliotheek loopt de tentoonstelling Over de grenzen van het boek.

Wie de Nottebohmzaal betreedt, wandelt niet zomaar een tentoonstellingsruimte binnen, maar een zorgvuldig opgebouwd palimpsest van verhalen, drukinkten, vormexperimenten en poëtische verbeelding. Tijdens mijn bezoek werd ik rondgeleid door Leni Albertyn, publieksmedewerker van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, die met kennis van zaken en aanstekelijk enthousiasme de vele lagen van deze kleinschalige maar rijke expo onthulde.

De Erfgoedbibliotheek opent elke zomer haar deuren voor het publiek met een thematische selectie uit haar indrukwekkende collectie van 1,5 miljoen werken. Dit jaar ligt de focus op kunstenaarsboeken en bibliofiele uitgaven. Boeken die hun betekenis niet enkel ontlenen aan hun inhoud, maar ook aan hun vorm. Hier, tussen kaften, colofons en onverwachte papierformaten, wordt het boek een artistiek medium, een autonoom kunstwerk.

Vier perspectieven, één liefde

De tentoonstelling vertrekt vanuit vier invalshoeken: de auteur, de drukker, de vormgever en de kunstenaar. Elk van deze stemmen draagt bij aan een ander facet van het bibliofiele boek, een term die allang niet meer alleen verwijst naar goud-op-snee en lederbanden, maar ook naar speelse experimenten, zintuiglijk drukwerk en activistische edities in eigen beheer.

De curatoren kozen bewust niet voor een encyclopedische aanpak, maar voor een menselijke, subjectieve benadering. Elk van de betrokkenen werd gevraagd zelf te bepalen welk werk voor hen essentieel is. Het resultaat is een tentoonstelling die geen staalkaart pretendeert te zijn, maar eerder een verzameling stemmen: ingetogen, eigenzinnig en zorgvuldig geselecteerd.

Namen als ankerpunten

De vier perspectieven kregen gestalte via evenveel figuren uit het veld. Auteur Tom Lanoye loopt als literaire draad doorheen de expo, onder meer via zijn intense band met de in 2023 overleden drukker Boris Rousseeuw en diens Carbolineum Pers. De bibliotheek verwierf onlangs een reeks werken uit Rousseeuws nalatenschap, waaronder unieke publicaties die voorheen ontbraken in de collectie. Zo wordt de tentoonstelling ook een stil eerbetoon aan het ambacht van de onafhankelijke drukker.

Voor de vormgeving viel de keuze op Jelle Jespers, laureaat van de Henry van de Velde Award for Design, die de scenografie van de expo mee begeleidde. Zijn subtiele en zintuiglijke signatuur houdt de fragiele balans tussen presentatie en contemplatie. De kunstenaarsboeken komen onder meer van Nico Dockx en Zena Van den Block, een jonge fotograaf die onder Dockx’ vleugels studeerde en intussen een intrigerende eigen praktijk ontwikkelde.

Waarom kunstenaars het boek kiezen

In een gesprek opgenomen in het Nottebohmkrantje (een begeleidende publicatie bij de tentoonstelling) reflecteren o.a. Johan Pas, Nico Dockx, Zena Van den Block, conservator Marlou de Bont en collectievormer Dirk Van Duyse over de aantrekkingskracht van het boek als medium. Het boek is tastbaar, democratisch, verspreidbaar én persoonlijk. Het laat zich opvouwen, doorbladeren, wegstoppen of net tentoonstellen. Net daarin schuilt zijn kracht.

Dockx’ bijdrage vertrekt vanuit Un Coup de Dés van Mallarmé, herwerkt door Marcel Broodthaers, en door Dockx opnieuw ge(re)publiceerd in een geste die even slim als rebels is. Op die manier ontstaat een intertekstuele geschiedenis waarin drukken, herdrukken en herdenken naadloos in elkaar overvloeien.

Kunstenaar Zena Van den Block presenteert een postkaartenproject waarin ze zichzelf afbeeldt op toeristische plekken in Amsterdam waar ze nooit werkelijk was. Via Google Street View verkent ze plaatsen, maakt screenshots, en bewerkt die tot postkaarten die ze gedurende vier maanden dagelijks verzond aan abonnees. Een speelse, kritische reflectie op toerisme, representatie en de illusie van authenticiteit.

Museumavond als levend laboratorium

Op Museumnacht (2 augustus) wordt de tentoonstelling verder opengebroken. Nico Dockx transformeert dan twee dubbele boekexemplaren uit de collectie tot performatieve en … culinaire kunstwerken. Pagina’s worden rook, stof, hapjes of materiaal voor een ritueel. Zena Van den Block betrekt het publiek in het kleuren van een nieuwe kunstenaarspublicatie. Zo ontstaan nieuwe werken uit restanten, overschotten en collectiestukken, een mooi voorbeeld van hoe de erfgoedcollectie ook toekomstgericht kan werken.

De kracht van dit levende archief ligt in de dialoog tussen het verleden en de verbeelding van wat kan komen.

De collectie als uitnodiging

Wat getoond wordt, is slechts een fragment. Wie zich verder wil verdiepen, kan vanaf september de volledige kunstenaarsboeken raadplegen in de leeszaal van de bibliotheek. Daar, onder het zachte licht van het leessalon, ademt de collectie dieper. Elk boek is opvraagbaar, mits zorg en aandacht.

Volgend jaar verschuift de focus naar boekbinding, in samenwerking met de Academie van Berchem die dan haar honderdste verjaardag viert. Ook dan zal het boek niet alleen inhoudelijk, maar ook vormelijk worden gevierd. Als een object dat tijd, aandacht en handwerk vereist.

De Nottebohmzaal als zintuiglijke schatkamer

De Nottebohmzaal blijft een magische plek, met haar metershoge rekken en stilvallende tijd. Maar deze tentoonstelling maakt duidelijk dat boeken niet enkel bewaard worden omwille van hun verleden, maar ook omdat ze uitnodigen tot nieuwe vormen van denken, kijken en maken. Elk boek in deze expo is een brug: tussen auteurs en drukkers, tussen kunstenaars en lezers, tussen papier en performance.

Praktisch

De tentoonstelling is nog tot 15 september te bezoeken. Het Nottebohmkrantje, inclusief een kunstenaarsbijlage van Zena Van den Block, is ter plekke verkrijgbaar. De audiogids met bijdragen van o.a. Tom Lanoye en Nico Dockx is gratis te beluisteren via QR-code in de zaal.
Meer info via: https://consciencebibliotheek.be